पाेखरा : सत्तारुढ नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (नेकपा) भित्र किचलो सुरु हुनासाथ प्रदेश नम्बर ५ का मुख्यमन्त्री शंकर पोखरेल काठमाडौं हानिए । पार्टी अध्यक्ष तथा प्रधानमन्त्री केपी ओलीका ‘विश्वासपात्र’ पोखरेल यतिबेला बालुवाटार, कोटेश्वर र खुमलटार ओहोर–दोहोर गरिरहेका छन् । ओलीलाई संकटबाट पार लगाउन आफ्नो बलबुता लगाइरहेका छन् । तत्कालीन एमालेका पालादेखि नै पोखरेल सधैँ ओलीसँग नजिक रहेर परेको बेला साथ दिने नेता हुन् ।
त्यसो त, गण्डकीका मुख्यमन्त्री पृथ्वीसुब्बासहित अन्य ३ जना मुख्यमन्त्री पनि पार्टीभित्र ओलीकै ‘मान्छे’ हुन् । तर, ओली संकटमा परेको बेला देखिने गरि पोखरेल मात्रै सक्रिय छन् । आफ्ना समकक्षी नेताको काठमाडौंमा दौडधूप चलिरहँदा गण्डकीका पृथ्वीसुब्बा गुरुङ भने ‘कोरोना’ संक्रमण’ बारे फेसबुक लाइभ गरेर बसिरहेका छन् । गुरुङ पार्टी भित्र देखिएको अन्तरविरोधबारे पक्कै अनविज्ञ छैनन् तर उनले साँधेको मौनता वा नदेखाएको क्रियाशिलताले भने नेकपा भित्र ठूलै अर्थ राख्छ ।
तत्कालीन एमालेको सचिव भइसकेका पृथ्वीसुब्बा एकाएक प्रदेशको निर्वाचनमा होमिए । एमाले र तत्कालीन माओवादी केन्द्र मिलिसकेको अवस्था थियो । संघीय राजनीतिबाट प्रदेश झर्नुको सोझो अर्थ थियो, मुख्यमन्त्री बन्नु । पार्टी अध्यक्ष ओलीको सल्लाहमै उनी प्रदेश झरेका थिए । उनी निर्विकल्प नेकपाका तर्फंबाट गण्डकी प्रदेशको संसदीय दलको नेता बन्न चाहन्थे । तर, बीचमा किरण गुरुङ आइपुगे । उनलाई अर्का प्रभावशाली नेता खगराज अधिकारी पक्षधरले साथ दिने गाइँगुइँ चल्यो । पृथ्वीसुब्बा र किरण दुबै पछिल्लो कालखण्डमा ओलीसँगै थिए । तर, पृथ्वीसुब्बा खास थिए भने किरण चाहिँ वामदेव गौतमले ओलीलाई सघाएसँगै ओलीका मान्छे भएका थिए । गण्डकी प्रदेश तत्कालीन एमालेमा ओलीको वर्चश्व भएको ठाउँ हो ।
१५ वर्ष पार्टीको नेतृत्व गर्दा पनि तत्कालीन एमाले महासचिव माधवकुमार नेपालको लागि गण्डकीले कहिल्यै आफ्नो भनेन । ‘यहाँ भएका सबै मै हुँ भन्ने नेताहरु ओलीकै घण्टी कुुर्ने हुन्, उनलाई नै प्रदक्षिणा गर्ने हुन्, दायाँबाट घुम्ने कि बायाँ भन्ने फरक कुरा हो’, माधव नेपाल पक्षधर एक नेताले भने, ‘आखिर घण्टी त्यहीँबाट (ओलीबाट) आउने भएकाले उनीहरुको उफ्राइको अर्थ हुँदैन ।’
पूर्वमाओवादी पक्षधर त्यो मामलामा मौन रह्यो । किरणले संसदीय दलको बैठकपछि पत्रकारहरु सामु अमिलो अनहुारका साथ सहमतिमा आफूले दावी छाडेको सुनाए । बाजी पृथ्वीसुब्बाले नै मारे । तत्कालीन एमाले गण्डकी इञ्चार्ज किरण त्यही मन्त्रिमण्डलमा आर्थिक मामिला तथा योजनामन्त्री बने । अर्थात्, झण्डा हल्लाएर हिँड्ने भए । झर्रो भाषामा भन्दा पृथ्वीसुब्बाको सहयोगी भए ।
पार्टीको सचिव र संघीय सरकारमा पर्यटनमन्त्री भइसकेका पृथ्वीसुब्बाले किन केन्द्रीय मन्त्री नताकेर नयाँघरको ‘मुखिया’ रोजे त ? यसको लामो पृष्ठभूमि छ ।
वास्तविक मुखिया खलकमा जन्मेका पृथ्वीसुब्बाले सधैँ केपी ओलीलाई नै मुखिया माने । २०५४ सालमा नेपालगञ्जमा सम्पन्न एमालेको छैटौँ महाधिवेशनबाट वैकल्पिक केन्द्रीय सदस्य बने । पछिल्लो जनकपुर महाधिवेशन उनको लागि बिर्सनलायक रह्यो । केन्द्रीय कमिटीमा मनोनयन कुर्नुप¥यो । २०६५ को बुटबल महाधिवेशनमा भने केन्द्रीय सदस्य बने । पोलिटब्यूरोमा पनि उक्लिए । ओली बौरिएको २०७१ सालको नवौं महाधिवेशनबाट उनी केन्द्रीय सचिव बने ।
प्रष्ट विचार, प्रखर बोली, संगठन निर्माणको अद्भूत क्षमता र अडान पृथ्वीसुब्बाका विशेषता हुन् । तत्कालीन एमाले फुट्दा र किरण गुरुङसहितका बहुमत सदस्यहरु वामदेवतिर लाग्दा उनले नै गण्डकी एमालेलाई जगाएका थिए । टेलिफोन सेट र माइन्यूट पनि उठाएर लगिएको कार्यालयमा बसेर उनैले कठिन परिस्थितिमा पार्टी जोगाएका थिए । २०६१ देखि २०७० सम्म केन्द्रीय जातीय मामिला विभागको प्रमुख र जनजाति फाँटको इन्चार्ज बनेपछि जनजाति पृष्ठभूमिका उनमा जातीय चेत फस्टायो ।
२०६३ सालमा एमालेको पुनर्संरचना सम्बन्धि कार्यदल, पहिलो संविधानसभा (२०६५–०६९) मा शासकीय स्वरुप निर्धारण समितिको सदस्य तथा व्यवस्थापिका संसद ( २०६५–०६९)सम्म प्राकृतिक स्रोत साधन समितिको सदस्य भएपछि उनले संघीयताको मर्म र जातीय मुद्दामा आफूलाई बढी नै मुखरित गरे । उनले जातीय पहिचानसहितको राज्यबारे सदन र हङकङमा व्यक्त गरेका अभिव्यक्तिहरु सम्झने अहिले पनि उत्तिकै छन् । त्यो बेला उनी ‘एकल जातीय पहिचानसहितको राज्य’को पक्षमा थिए ।
सोही विषयमा पैरवी गर्दै आएका पार्टी उपाध्यक्ष अशोक राईसहित राजेन्द्र श्रेष्ठ, विजय सुब्बा, रकम चेम्जोङ सहितका नेता कार्यकर्ताहरुले २०६९ सालको असोज १८ गते एमाले छाडे । असन्तुष्ट रहे पनि पृथ्वीसुब्बा भने पुरानै जिम्मेवारीमा फर्के । एमालेका केही नेताहरु अशोक राईको बर्हिगमनपछि जनजाति तर्फबाट आफू नै सर्वेसर्वा हुने देखेर पृथ्वीसुब्बा पार्टीमा फर्केको जिकिर गर्छन् ।
‘नत्र, जनजाति सांसदहरुको तर्फबाट त्यत्रो विषय उठान गर्ने र पार्टीमा पनि खरो कुरा राख्ने उनले किन विचार फेर्थे ?’, तत्कालीन एमालेका एक नेताले मसँगको कुराकानीमा भनेका थिए‘ अशोक राईहरु बढी उक्सिनुमा पृथ्वीसुब्बाको पनि हात छ, त्यस्तो राजनीति पनि ठीक हैन ।’ पार्टीमा फर्काउन अध्यक्ष ओलीले नै विशेष जोड गरेको उनलाई चिन्नेहरु बताउँछन् ।
जातीय पहिचानको मुद्दा उठाएको मूल्य उनले दोस्रो संविधानसभा चुनावमा चुकाए । मन्त्री भइसकेका उनी कांग्रेसका चन्द्रबहादुर कुँवरसँग ६७२ पराजीत भए । उनकै प्रशिक्षणमा पहिचानवादी मुद्दा बोकेकाहरु उनीसँग रुष्ट हुनु र त्यो मुद्धाको विपक्षमा रहेकाहरुको मत कुँवरलाई गयो ।
शासकीय स्वरुपबारे पृथ्वीसुब्बा जानकार दिए ।
केन्द्रीय राजनीतिमा गए पनि हदैसम्म भए मन्त्री हुने हो भन्ने उनलाई राम्रोसँग थाहा थियो । गुजरातको मुख्यमन्त्री हुँदै भारतको नरेन्द्र मोदी भारतको प्रधानमन्त्री बनेको नजिर छँदै थियो । पृथ्वीसुब्बाले त्यही बाटो रोजे । केही गर्छु भन्ने भावना पनि थियो, उनीसँग । तर, राजनीति गर्नेले अघिबढ्ने महत्वकांक्षालाई भावनामा बगेर न्यौछावर गर्दैन । गुरुङ मुख्यमन्त्री बने । एकल जातीय पहिचानको मुद्दा छाडे । ‘गण्डकी’ नामाकरण गराउन प्रदेशसभामा भूमिका खेले ।
प्रदेशको अधिकारको विषयमा भने उनले बोल्न छाडेनन् । केन्द्रले अधिकार नदिएको भन्दै उनी प्रधानमन्त्री विरुद्ध पनि खनिए । २०७५ को भदौमा पोखरामै मुख्यमन्त्रीहरुको भेला गराए । संविधानको अनुसूृचि ६, ७ र ९ ले दिएको अधिकार उपयोग गर्न पाउनु पर्ने जिकिर गरिरहे । त्यो बेला केन्द्रले अधिकार नदिएको गुनासो गर्दै उनले भनेका थिए, ‘केन्द्र सरकार हरेक ठाउँमा आँखा गाडेर नबसोेस् ।’ उनकै सक्रियतामा भएको पोखरा भेलाले केन्द्रलाई दवाव दिन आठ बुँदे निर्णय नै गरायो ।
त्यो भेलामा शंकर पोखरेल भने केन्द्रीय सरकारको बचाउमा उत्रिए । प्रधानमन्त्री केपी ओली त्यो बेला पृथ्वीसुब्बासँग रुष्ट र सशंकित बने । उनले अन्तर प्रदेश परिषद बैठक नै स्थगित गरिदिए । भलै, पछि बैठक भयो । यसैगरी २०७६ साल जेठतिर प्रधानमन्त्री ओलीले ‘प्रदेश र स्थानीय सरकारहरु केन्द्रका इकाइहरु भएको’ अभिव्यक्ति दिए । जेठको प्रचण्ड गर्मीका बेला प्रधानमन्त्रीले धादिङमा दिएको अभिव्यक्तिले हिमाली हावामा रमाउने पृथ्वीसुब्बालाई पनि ततायो ।
उनले तत्काल प्रतिक्रिया दिए, ‘प्रधानमन्त्रीले भनेजस्तो प्रदेश र स्थानीय तहहरु केन्द्रीय सरकारको इकाई नभई नेपाल राज्यका इकाई हुन् ।’ ओलीकै मान्छे भए पनि पृथ्वीसुब्बाले आफूलाई ‘मुख्यमन्त्री’ कै हैसियतमा राख्न चाहे । ओली तुष पाल्ने नेता हुन् । पृथ्वीसुब्बाले भनेका कुरालाई उनले हल्का रुपले पक्कै लिएनन् । संघीय सरकारसँग पौंठेजोरी खेल्ने उनको बानीले हुनुपर्छ, चिनियाँ लगानी पोखरामा भित्र्याउने चाहनामा केन्द्र सरकारले तगारो हाल्यो । बाह्य लगानी भित्र्याउन दौडधूप गरे पनि केन्द्रले त्यस्ता केही लगानीहरु अन्य प्रदेशमा ‘डाइभर्ट’ गरिदियो । पृथ्वीसुब्बासँग प्रधानमन्त्री स्वयंले ‘बिरोध नगर्ने प्रदेशमा लगानी गएको’ भन्दै घुक्र्याएको स्रोतले बतायो ।
प्रधानमन्त्री ओली विरोध रुचाउँदैनन्, पृथ्वीसुब्बा मनले देखेको कुरा बोल्न छाड्दैनन् । तर, ओलीलाई छाड्न पनि सक्दैनन् । यतिबेला ओलीले माधव नेपालसँग केही प्रदेशका मुख्यमन्त्री फेर्ने, संघीय मन्त्रिमण्डल पुनर्गठन गर्ने आश्वासन दिइरहेका छन् । यद्यपि, गण्डकीमा पृथ्वीसुब्बालाई टक्कर दिने कुनै नेता नै छैनन् ।
‘मुख्यमन्त्री (पृथ्वीसुब्बा) लाई परिस्थितिको जानकारी नभएको त हैन’, साराशंमा उहाँ केन्द्रीय राजनीतिमा भूमिका हुनेमै पर्नुहुन्छ, उहाँले आफू गइहाल्ने आवश्यकता महशुस नगर्नु भएको होला’, नेकपाका एक नेताले भने, ‘उहाँको आफ्नै खालको बानी छ, उहाँ आफूलाई जे लाग्यो त्यही गर्ने मान्छे हो, अरु भएको भए यतिबेला देखाउन भने पनि काठमाडौं जान्थे होलान्, उहाँले रुची नगरेकै हो ।’
ती नेताले भनेजस्तै पृथ्वीसुब्बा मौन छन् ।
स्थायी कमिटिको बैठक बसेमा उनले पक्कै ओलीको बचाउ गर्नेछन् । तर, पोखरामा बसेर उनले आफूलाई शंकर पोखरेलजस्तो नभएको सन्देश पनि दिइरहेका छ्न । त्यति मात्र नभएर उनले पार्टीभित्रको शक्ति सन्तुलन र गण्डकीको अवस्था नियालेकै हुनुपर्छ । गण्डकीमा उनको विरुद्धमा उभिने कुनै नेता नै छैनन् । पूर्वमाओवादीका हितराज पाण्डे, देवेन्द्र पौडेल र कमिटिमा आफूभन्दा तलका खगराज अधिकारीले उनको ठाउँ लिने सम्भावना नै छैन । गण्डकीतिर माधव नेपालले आँखा लगाएकै छैनन् । व्यक्तित्वको हिसाबले पनि उनको विकल्प छैन ।
‘मुख्यमन्त्री हुन फिगर पनि चाहियो नि, किरण कमरेड (किरण गुरुङ) ले हो अलिअलि रहर गरेको’, नेकपाका अर्का एक नेताले भने, ‘मुख्यमन्त्री नभएपछि किरण कमरेड इन्चार्ज भएर बसेको भए हुन्थ्यो नि, त्यहीँको अर्थमन्त्री भएपछि अब मुख्यमन्त्री बन्ने नैतिकता रहँदैन ।’
तर, संकटमा देखिएको मौनताले ठूलो अर्थ राख्छ । जनतासँग फेसबुक लाइभमा झुल्किने पृथ्वीसुब्बाले संकट परेको बेला किन भूमिका खोजेनन् वा देखिन चाहेनन् ? प्रश्नको उत्तर उनलाई नै थाहा छ । तर, अनुमान लगाउन सकिन्छ, ‘उनले ओलीको शक्ति क्षयीकरण र मुख्यमन्त्रीको भूमिका बुझेका छन्, भविष्यको आँकलन गरेका छन् । महत्वाकांक्षा छँदैछ । ओलीले बनाएको बाटोमा घोडा कुदाउने कि मोदीले जस्तै आफैले सिंहदरबारको बाटो खोल्ने भन्नेमा पनि सायद उनी प्रष्ट छन् । त्यसैले उनी मौन छन् !
‘माथि (केन्द्रमा) संकट परेको बेला भूमिका त देखाउने बेला नै हो । गएपछि चलखेल गर्नैप¥यो । उहाँलाई चलखेल गर्न नपरोस् भन्ने होला’ मसँग कुरा गर्ने दोस्रो नेताले थपे, ‘आफ्नो सुरक्षा सबैले खोज्छन् । उहाँ (पृथ्वीसुब्बा) केपीकै मान्छे भन्नेमा कसैलाई भ्रम छैन । केपी कमरेड बिहान बेलुका गएर नेता तपाईँ नै हो भन्न रहर नगरेको जस्तो देखियो ।’
