माधवप्रसाद कोइराला
पथरी शनिश्चरे, मोरङ
विद्यमान नेपाली समाजमा रहेको धार्मिक, सांस्कृतिक, जातीय तथा सामाजिक विविधतासँगै बहुमूल्य धातु सुनको प्रयोगसमेत फरक–फरक ढङ्गले भएको पाइन्छ । हामीकहाँ गहनाको रूपमा सुन लगाउने चलन कहिलेदेखि चल्यो भन्ने कुराको यकिन समय निक्र्यौल हुन सकेको छैन् । यसलाई सूक्ष्म अध्ययन गर्दा प्राचीन नेपालका विशेषताका रूपमा प्राप्त कलामा प्रयोग भएको गहनाबाट नै प्रस्ट हुन्छ कि सुन चाँदी तथा यस प्रकृतिका पत्थरको प्रयोग गरी गहनाको रूपमा पहिल्यैदेखि लगाइन्थ्यो भन्ने कुराको सहज अनुमान लगाउन सकिन्छ ।
मानिसको जन्मदेखि मृत्युसंस्कारसम्ममा सुनको प्रयोग हुँदै आएको सन्दर्भमा नेपाली विभिन्न जातीय संस्कारमा सुन नामको धातु नगदका रूपमा लिइन्छ । यसले विश्वव्यापी मान्यतासमेत पाएको हुनाले पनि यसलाई सुखको गहना र दुःखको खजनाका रूपमा यसलाई लिइन्छ । यहीक्रममा यो क्रयविक्रयको वस्तु बन्दै आयो । आज नेपालमा सुन–चाँदी र धातुजन्य गरगहनाको व्यवसाय परम्परादेखि चलिआएको छ । हाल यस व्यवसायमा नेपालमा झण्डै २२ हजार भन्दा बढी सुन–चाँदी व्यापारी–व्यवसायी कार्यरत रहेका छन् ।
यो बहुमूल्य धातुको प्रयोग गरी बनाइएका गहनाले नेपालमा रहेका जातीय विविधताको झल्को दिने अवस्थालाई ध्यानमा राख्दै सुन–चाँदीको मौलिक आकृतिले यसको परम्परागत प्रयोगलाई कायम राख्नुपर्ने अनिवार्यता देखिएको छ । नेपालजस्तो अर्धविकसित मुलुकमा सुन–चाँदीका मौलिक गहना निर्माणका उद्योग सञ्चालन गरी गरगहना निर्यात गर्न सके राष्ट्रिय पहिचान अभिवृद्धि गर्न र नेपाली मौलिक अर्थतन्त्र निर्माण गर्नमा योगदान पुग्न सक्ने विषयमा कुनै दुई मत छैन । हाम्रो देशमा बन्ने अधिकांश गरगहना हाम्रै हस्तकला पारखीबाट तयार हुने हुनाले मेसिनबाट बन्ने अन्य देशका गरगहनासँग यसलाई दाँज्न र बजार प्रतिस्पर्धामा सजिलै उछिन्न सकिन्छ ।
मूलतः गहनाले मौलिक संस्कृतिको झल्को नै दिने हुन्छ । यसको अर्थ, मौलिकताको प्रयोग मेसिनरी उत्पादनसँग हुन सक्दैन । फलतः समयक्रममा यसको बजार र बजारको प्रचुरता रहने कुरामा दुई मत रहन सक्दैन । यता श्रमबजारमा शिल्पकारी गहना श्रमको उच्चता र सिप सिकाइको माध्यमलाई संगठित गर्न सकिन्छ, यसको प्रशस्तै बजार प्रवर्धन गर्न सकिन्छ । यसमा नेपाली युवा उद्यमीहरूलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ । रोजगार प्रदायी बजार र यसमा रोजगारीको सम्भावना बढ्ने विषयले उद्यम र व्यापार–व्यवसायलाई व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । क्रमशः सामान्य आम्दानीका लागि विदेश धाउनुपर्ने अवस्था अन्त्यको हुने छ । युवा पलायन दरलाई रोक्न सकिन्छ । स्वरोजगारतर्फ आमयुवालाई उन्मुख गर्न गराउन सकिन्छ । यसतर्फ निजी क्षेत्रको ध्यान जान आवश्यक छ ।
नेपाली समाजमा प्रयोगमा आएका परम्परागत गहना निर्यातलाई आधारभूत रूपमा पूर्वाधार सिर्जनाको रूपमा संरक्षण गर्न सकिन्छ । नेपालको मौलिक प्रकृति र यसको उपस्थिति अन्तर्राष्ट्रिय बजारको तुलनामा नितान्त भिन्न भएकाले यसको डिजाइन र बजार प्रवर्धन कुनै झन्झट र प्रतिस्पर्धा बिना नै अन्तर्राष्ट्रिय बजार पाउन सकिन्छ । अर्को एक ढङ्गले नेपाली पहिचान अन्तर्राष्ट्रिय बजार बढ्ने छ ।
यसका लागि सरकारको तर्फबाट पनि सुन–चाँदी व्यापार–व्यवसाय नीतिलाई स्थानीय गहना निर्माण उद्योग र निर्यातलाई समेत प्रष्टता ल्याउनु अत्यावश्यक भएको छ । जसको परिणामस्वरुप व्यवसायसँग लाभान्वित प्रत्यक्ष वा परोक्ष गरी यसमा करिब २ लाख जनाभन्दा बढी कामदार तथा कालिगढ संख्याले प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा रोजगारी पाइराखेका र लगभग १० लाख जनसङ्ख्या यस व्यवसायमा आश्रय पाइरहेको पछिल्लो सरकारी अभिलेखालयको सङ्ख्यालाई राहत उपलब्ध गराउने छ । नेपालको पछिल्लो प्रस्तुत सिङ्गो अर्थतन्त्रमा वार्षिक करिब ५० अर्बको कारोबार हुने गरेको सङ्गठित गर्ने छ ।
पुख्र्यौली ढङ्गले परम्परागत रूपमा सञ्चालन हुँदै आएको सुन–चाँदीको व्यापार–व्यवसाय नै आजको आधुनिक डिजाइनमा विकसित हुँदै आएको हो । यसलाई अझै बढी जनापेक्षाअनुरुपको उपभोक्तामुखी, कला र सिर्जनाको प्रतिस्वरुप र आधुनिक बनाउन आवश्यक छ । यसले देशको लागि नै आर्थिक क्रियाकलाप र समृद्धिको ढोका खोल्ने छ ।
राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले यस व्यापार–व्यवसायको क्षेत्रलाई ढुक्क बनाउन सकेको छैन । कहिलेकाँही त देशभरका अधिकांश जिल्ला र तिनका शहरबजारमा रहेका विभिन्न सुन–चाँदीका गरगहना पसलहरूमा राज्यले अनुगमन र अनुसन्धानको नाममा व्यवसायीका पसलमा छापा मारी व्यवसायीहरुलाई धरपकड गर्ने, हिरासतमा लिएर व्यवसायीका पसलमा रहेका सम्पूर्ण सुन–चाँदीका गरगहना आदिलाई उठाइदिने वा पसल नै बन्द गर्दिने जस्ता गतिविधिले हामी सुन–चाँदी व्यवसायीहरूमा डर र त्रास पैदा गर्ने गर्छ । कहिलेकाँही त चालू व्यवसाय नै बन्द गर्नुपर्ने हो कि ! भन्ने अवस्थासमेत सिर्जना गर्छ ।
स्थापित कैयौँ प्रकारका व्यापार–व्यवसायलाई बन्द गराउँदा यसबाट पर्ने असर, यसमा आश्रित घर परिवारजन एवं सरोकार राख्ने उपभोक्ताहरू, कारीगढ कर्मचारीहरू, लगानी गर्ने विभिन्न बैङ्क तथा वित्तीय संघसंस्थाहरू, व्यवसाय र कामदारलगायत परिवारमा पर्न जाने असरको विकल्प व्यवस्थापन कसरी गर्ने ? सोचिनु आवश्यक छ । यो व्यापार–व्यवसायको क्षेत्रलाई लगानीमैत्री र उद्योगमैत्री बनाउन, सरकारी र निजी क्षेत्रबीच परस्पर सहयोगी बनाउन आवश्यक कानून ऐन व्यवस्थित एवं सुरक्षित बनाउनु आजको खाँचो देखिन्छ ।
यो व्यापार–व्यवसायको क्षेत्र स्वतःस्फूर्त संगठित हुन सक्यो भने देशको आर्थिक अवस्था, सामाजिक, सांस्कृतिक विकासको अग्रणी गतिविधिका रूपमा यो क्षेत्र वैकल्पिक क्षेत्र बन्ने छ । बजार र रोजगारीको क्षेत्र बृद्धि हुने छ । गहना निकासीबाट व्यापार घाटालाई कम गर्न सकिन्छ ।
कच्चा पदार्थको उपस्थितिलाई लिएर व्यापारी–व्यवसायी दण्डित हुने होइन, बरु सुन–चाँदीको सहज आपूर्र्ति, सरल र सहज रूपमा गहनाहरूको कारोबार गर्न सकिने ऐन, कानून बनाउनु आवश्यक छ ।
