– कुमार खड्का
मानिसको सवै भन्दा ठुलो धन नै स्वास्थ्य हो । मानिसको जिवनमा उसको जन्म स्थान देखी समाधी स्थल सम्मको यात्रामा जिवनका सवै पाटाहरुमा प्रतक्ष्य र अप्रतक्ष्य रुपमा प्रभाव पार्ने एउटा महत्वपुर्ण कडी हो स्वास्थ्य । स्वास्थ्य भनेको व्याक्तिगत विकाश, भौतिक, सामजिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक, आर्थिक, वातावरणीय क्षेत्रको विकाश, लगायत सबै क्षेत्रलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव पार्ने सुचक हो ।
आज हामी २१ औ शताव्दीको युगमा सुखी नेपाली समृद्ध नेपालको परिकल्पना गरेर सो उद्देश्य प्राप्तीको बाटोमा लम्की रहेका छौ । हामीले देखेको सो सपना पुरा गर्ने मुख्य आधार भनेको नै मानव स्वास्थ्य क्षेत्र र बातावरणीय क्षेत्रको विकाश गर्नु हो । नेपाल सरकारले लिएको सुखी नेपाली समृद्ध नेपालको आधारशिलामा नै टेकर तिनै तहको सरकारले आफ्नो काम, कर्तव्य र उत्तरदायित्व पुरा गरिरहेका छन्।
त्यसमध्ये पनि सुन्दर संघिय व्यावस्था अनुरुप देश विकाशको मेरुदण्डको रुपमा स्थापित भएको स्थानिय सरकार, “पथरी शनिश्चरे नगरपालिकाको स्वास्थ्य क्षेत्रको अवस्था” अन्र्तगत रहेर मानविय स्वास्थ्य क्षेत्र र वाताबरणी स्वस्थ्य क्षेत्रका बारेमा आज हामी चर्चा गर्दैछौ ।
मानवीय स्वास्थ्य क्षेत्रको अवस्था ः–
२०७३ सालमा साविक पथरी, शनिश्चरे र हसन्दह गाउविकास समिति मिलेर पथरी शनिश्चरे नगरपालिका बनेपछि साविकका ३ वटै गाविसमा रहेका स्वास्थ्य चौकी र त्यहा कार्यरत जनशक्तिबाट एकिकृत रुपमा नगरपालिका अन्र्तगत स्वास्थ्यको क्षेत्रमा आमुल परिर्वतन भएको छ । स्थानिय निर्वाचन बाट जनप्रतिनिधि गाउगाउमा आएपछि केन्दि«य सरकारको निगरानीमा दिदै आएको स्वास्थ्य सेवामा उनिहरुले थप गर्दै विभिन्न जनप्रिय कामहरुलाई अगाडी बढाउदै लगेको पाईन्छ । तात्कालिन गाउविकास समितिमा रहेका स्वास्थ्य केन्द«बाट दिइदै आएको बर्थिङ सेवा, सुरक्षित गर्भपतन, र ल्याव सेवा लाई विस्तार गरी स्थानिय सरकारको पहलमा पालिका मातहत रहेका ३ वटा स्वास्थ्य केन्द« हसन्दह स्वास्थ्य चौकी, शनिश्चरे स्वास्थ्य चौकी र पथरी स्वास्थ्य चौकीको सेवालाई आवश्यताका आधारमा विकास गर्दै लगेको पाईन्छ ।
२०४८ सालमा पथरी उप–स्वास्थ्य चौकीको रुपमा स्थापना भएर सेवा विस्तार गर्दै आएको पथरी उप–स्वास्थ्यको चौकीको क्रमिक विकाश हुदै २०६८ सालमा स्वास्थ्य चौकीको रुपमा परिणत भयो । जव २०७३ सालमा निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरु आए त्यसपछि साविक गाविसमा रहेका सवै स्वास्थ्य केन्द«लाई आवश्यताका आधारमा विकाश गरिदै लगिएको छ फलस्वरुप २०७५ सालबाट स्थानिय सरकारले साविकको पथरी स्वास्थ्य चौकीलाई नगर अस्पतालका रुपमा स्तर उन्नती गरे पछि स्थानियहरुले सानो तिनो विराम लाग्दा दमक, विराटनगर, धरानका महगा अस्पतालहरु धाउनु पर्ने अवस्थाको अनत्य भएको छ । स्थानिय सरकारले नागरिकको जिवन रक्षाका लागि यति वेला नगरवासीहरुलाई हसन्द स्वास्थ्य चौकी, शनिश्चरे स्वास्थ्य चौकी र नगर अस्पताल गरी तिन ठाउँबाट सेवा दिइरहेको छ ।
प्राविधिक र भौतिक विकास ः–
जन प्रतिनिधि आउनु भन्दा अगाडी गाउघर क्लिनिक, खोप क्लिनिक हुदै सुरक्षित गर्भपतन, बर्थिङ सेवा र ल्याव सेवामा सिमित रहेको स्वास्थ्य क्षेत्रलाई विस्तार गर्दै नगरपालिकाले विशेषज्ञ डाक्टर, हेल्थ असिस्टेन्ट, अहेव, अनमी सहित, भिडियो एक्सरे (अल्टा« साउण्ड) र डिजिटल एक्सरे र प्राविधिक सेवाको विस्तार गर्दै १५ वेडको अस्पतालको विकास गरेको छ ।
नगरपालिकाले स्वास्थ्य क्षेत्रलाई विकास गराउने सिलसिलामा आफु एक्लैले मात्र सम्भव भएको छैन जसलाई विकास गराउनका लागि पालिकाकै केही सहयोगी मनहरुले पनि उत्तिकै सहयोग गरेका छन् । १५ वेडको अस्पताल हुदै सो अस्पतालको क्षमता विकास गर्नका लागि स्थानीय बाबुराम राई ६ कठा, सुनाहाङ सवेनहाङ ३, शिवनारायण ढकाल १, जध्दु शाह १, टंक गिरी १, चन्द« शाह १ कठ्ठा ३ धुुर, छविराज ढकाल १ कठ्ठा , विजय राइ १ कठ्ठा, पालुङवा १ कठ्ठा, श्री नारायण १० धुर, विष्णु श्रेष्ठ १०, खरि माया लावुङ १०, रणबहादुर फागो १०, लाल बहादुर राई १५, सधु काहेता ६ धुर, यज्ञराज ढुङगेलले १० धुर गरी करडौ मूल्य बराबरको १९ कठ्ठा ७ धुर जग्गा अस्पताल निर्माणको लागि दान दिएपछि नगरपालिकाले अस्पतालको रुपमा विकास गराएको हो ।
त्यस अघि केन्द्रबाट स्वास्थ्य चौकी भवनका लागि १ करोड १२ लाखको लागतमा सम्पन्न भएको १८ कोठे २ तले भवनको ०७५ साउन २४ गते १ नम्वर प्रदेश सांसद कृष्णकुमारी राई, नगर प्रमुख दिलिपकुमार राई, उपप्रमुख यमुना विष्ट वास्तोला सहितले उद्घाटन् गरेपछि स्वास्थ्य चौकीको व्यवस्थित भवनबाट सेवा सुरु भएको थियो । स्थानीयको ठूलो उत्साहमा आयोजित समारोहमा ४ करोड बढी मुल्य पर्ने साढे १२ कठ्ठा जग्गा दान गर्ने ११ जना जग्गादातालाई ताम्रपत्र र दोसल्लाले सम्मानित गरिएको छ । बाबुराम राई र सुनाहाङ्ग सवेन्हाङ्गले ३/३ कठ्ठा, श्रीनारायण ढकाल, टंकप्रसाद गिरी, जध्दु शाह, केशवप्रसाद दाहालले १/१ कठ्ठा तथा होमबहादुर गुरुङ, रामबहादुर गुरुङ्ग, यज्ञप्रसाद ढुङ्गेल, छविलाल अधिकारी र मानबहादुर थापाले १०/१० धुर जग्गा दान गरेका थिए । त्यही स्थलमा अस्पतालका लागि संघीय सरकारको १८ करोड ६८ लाख २ हजार रुपैयाँको बजेट अन्तर्गत वडा नम्बर २ मा नगर अस्पतालको भवन निर्माणको क्रममा छ । शरणार्थी सम्बन्धी राष्ट्रसंघीय उच्चायोग (युएनएचसीआर) को सहयोगमा ८० लाखको बजेटमा त्यहाँ अर्काे भवन निर्माण सम्पन्न हुने चरणमा छ । साथै निकट भविष्यमै अस्पताललाई स्तरउन्नती गर्दै ५० वेड सम्मको अस्पताल संचालन गर्ने लक्ष्य नगरपालिकाले लिएका कारण अस्पतालको संरचना विकास र जग्गा प्राप्तिमा स्थानीय सरकार लागिरहेको पाइएको छ ।
यस्तै, नगरपालिकाको पहल र समन्वयमा संघिय सरकारको योजनामा थप १५ बेडको अस्पतालको शिलान्यास भै सकेको छ भने पालिकाका १० वटै वडामा आधारभुत स्वास्थ्य केन्द«को पनि स्थापना भएको छ जसमध्ये वडा नम्वर १, १०, ३, ७, र ५ वाट सेवा सुरु गरेको छ भने अन्य वडा बाट आउदो आर्थिक वर्ष देखी सेवा विस्तार गर्ने तयारीमा नगरपालिका रहेको छ ।
सेवामुलक विकास ः–
नगरपालिकाले स्वास्थ्य सेवाको भौतिक, प्राविधिक विकास सँग सँगै जनताले प्रतक्ष्य रुपमा लाभ लिन सक्ने अन्य सेवामुलक कार्यहरुलाई पनि सँगै विस्तार गर्दै लगेको छ । जसमा एम्वुलेन्स सेवा, स्वास्थ्य विमा कार्यक्रमको विमितीकरण सेवा, नेपाल सरकारबाट निशुल्क उपलव्ध गराइदै आएका ७२ प्रकारका औषधिको गाउँस्तर सम्म वितरण सेवा, स्वयमसेविका सेवा सञ्चालनमा छन् । योसँगै मुटु रोग, मृगौला रोग, वोनम्यारो, स्पाइनलकर्ड इन्जुरी र क्यान्सर रोगबाट पिडीत बनेकाहरुलाई जीवनभरमा एक पटकका लागि रु १५ हजार रुपैयाँको व्यबस्था गर्दै आएको छ भने आगामी आर्थीक वर्ष देखि सिकलसेल एनिमिया, पार्कीङसन्स र अल्जाइमर्स लगायतका दिर्घरोगीलाई सोही बराबरको आर्थिक सहयोग गर्ने योजना पनि नगरपालिका सग रहेको छ । ०७६ भदौ १८ गते नगरमा स्वास्थ्य विमा कार्यक्रम सुरु भएको छ । हाल २ जना एमवीवीएस डाक्टर सहितको स्वास्थ्य सेवाले विमा गर्नेहरुलाई राहत मिलेको छ ।
त्यस्तैगरि नगरपालिकाले ७० वर्ष भन्दा माथिका नागरिकको उपचारमा अस्पताल सम्म पु¥याउन निशुल्क एम्वुलेन्सको सेवा उपलव्ध गराएको छ भने ८० वर्ष भन्दा माथीका जेष्ठ नागरिकहरुलाई घरमै पुगेर स्वास्थ्य परीक्षण सेवाको सुविधा दिदै आएको छ । ६० वर्ष नाघेका महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरुको सम्मानजनक विदाई कार्यक्रममा प्रदान गरिदै आएको प्रति स्वयंसेविका रु. ५०,०००।– रकम लाई बृद्धि गरि ६० हजार पुर्याइने छ ।
यस्तै क्षयरोगीहरुका लागि पौष्टिक आहाराको व्यवस्था, कुपोषित बालबालिका हरुको खोजपडताल र उपचार, कुष्ठरोगीहरुको खोजपडताल र उपचार, आङखस्ने महिलाहरुको निशुल्क उपचार, गर्भवती महिलाहरुलाई क्यालसियम चक्की र झुलको वितरण, महामारी रोग नियन्त्रणका लागि प्रत्येक वर्ष वजेट विनियोजन, नेपाल सरकार अन्र्तगत अभियानका रुपमा चल्ने खोप सेवा तथा अन्य स्वास्थ्य सेवा सम्वधी अभियानहरुको जनस्तरसम्म पु¥याउने भूमिकाका लागि ३० महिला स्वयमसेविका सहितको स्वास्थ्यकर्मी सेवा प्रदान गर्दै आएको छ । स्वास्थ्य जनशक्ति उत्पादनका लागि सरकारले हरेक वर्ष ठुलो रकम लगानी गर्दै आएको छ जसको कारण स्वास्थ्य सेवामा नागरिकको पहुँचमा वृद्धि भई नवजात शिशु, शिशु, बाल र मातृ मृत्युदरमा कमी आएको र औसत आयु लगायतका सूचकहरूमा सुधार आएको छ । ०७४ असारमा पथरी शनिश्चरे पूर्ण खोप सुनिश्चित नगर बनेको हो । प्रत्येक वर्ष पूर्ण खोप सुनिश्चिताले निरन्तरता पाइरहेकै छ । पूर्ण खोप सुनिश्चितताको घोषणा भएको वर्ष साविक पथरी र शनिश्चरेमा १ वर्षभित्रका १ हजार १ सय २९ जना बालबालिकाले खोप लगाइरहेको तथ्यांक छ । यसै नगरमा पर्ने हसन्दह भनें ०७१ सालमै पूर्णखोपयुक्त गाविस घोषणा भएको थियो ।
आमा सुरक्षा कार्यक्रमअन्तर्गत सबै स्वास्थ्य संस्थाहरूबाट उपलब्ध गराइने प्रसुति सेवा, लक्षित समूहलाई केन्दि«त गरी पालिकास्तरबाट आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क गर्दै गरिब जनताको लागि अन्य अस्पतालबाट प्रदान गरिने सेवामा पनि विशेष छुटको व्यवस्था गर्दा स्वास्थ्यको क्षेत्रमा नागरिकहरु प्रत्यक्ष लाभावान्धीत भएको नगर स्वास्थ्य संयोजक मुरारी आर्चायले बताउनु भयो । मानव सभ्यताको विकासको प्रक्रियालाई हेर्ने हो भने स्वास्थ्यलगायतका अन्य मानवीय विकाससँग सम्बन्धित विषयहरूकको क्रमिक विकास भएको पाइन्छ ।
स्वास्थ्य सम्बन्धी विषयमा विगत केही समय अगाडि देखि वा सामाजिक परिवर्तनको क्रमिक विकास अनुसार केही शताब्दीदेखि स्वास्थ्यलाई मौलिक मानव अधिकारको रूपमा लिन थालिएको पाइन्छ । अझै भन्ने हो भने स्वथ्य भन्ने कुरालाई केवल शारीरिक वा मानिसिक अशक्तता मात्र नभनेर समग्ररूपमा एउटा सामाजिक दृष्टिकोणको आधारमा बाट पनि हेर्न र बुझ्न थालिएको छ । त्यसैले पनि मानव स्वास्थ्यको क्षेत्रमा ठुलो धनराशी खर्च हुने गरेको छ । तर सुखी नगरवासी समृद्ध नगर बनाउने अभियानमा लागि परेका स्थानिय प्रतिनिधिहरुले मानव स्वास्थ्य क्षेत्रको विकासलाई मात्रै उच्च प्राथमिकताका नराखी बाताबरणीय स्वस्थ्यलाई पनि उतिकै प्राथमिकताका रुपमा लिनु पर्ने हुन्छ किनकी हामी वस्ने बातावरण नै दुषित र प्रदुषित छ भने मानव स्वास्थ्यको क्षेत्रमा मात्रै गरेको लगानीले मात्रै खासै उपलव्धि दिन सक्दैन ।
आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा स्वास्थ्य क्षेत्रको विकाश र कार्यक्रम संचालनका लागि विनियोजित रकम र सेवाका क्षेत्रहरु ः
जम्मा ६६ करोड, १२ लाख, २२ हजार ५ सय २ रुपैयाँको आय व्ययको अनुमानित बजेटमध्ये स्वास्थ्यः १,१५,०००००।– चालु आर्थिक वर्षमा जसको नीति तथा कार्यक्रममा स्वास्थ्यतर्फ ः
(ख) स्वास्थ्यतर्फ
१. बालबालिकाहरुको पूर्ण खोप पाउने अधिकारलाई सुनिश्चित गर्दै पूर्ण खोप सुनिश्चित नगर घोषणा कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिईनेछ ।
२. खोप सेवाको पहुँचलाई जनताको घरदैलोसम्म पु¥याई सेवाको उपभोग बढाउन नयाँ स्थापना भएका र हुन बाँकी सहित ७ वटा आधारभूत स्वास्थ्य केन्द्र मार्फत पनि खोप सेवा सञ्चालन गरिने ।
३. पोषणमैत्री स्वास्थ्य संस्था घोषणा कार्यक्रम अन्तर्गत घोषण भैसकेको हसन्दह स्वास्थ्य चौकी अन्तर्गत बडा नं. ५ र ६ लाई निरन्तरताको लागि आबस्यक बजेट बिनियोजन गरिने ।
साथै आ. ब. २०७७/७८ मा थप एक स्वास्थ्य संस्थालाई पोषण मैत्री स्वास्थ्य संस्था घोषणाको लागि आवश्यक मापदण्डहरु पुरागर्न अग्रीम कार्ययोजना बनाई मार्गनिर्देशन तयार गरिने ।
४. पहिचान भएका अतिसीघ्र, सीघ्र कुपोषण, कडा श्वासप्रश्वासका रोगी र क्षयरोगी भएका घरका १५ बर्ष मुनिका बालबालिकामा क्षयरोगको पहिचानको पँहुचमा ल्याईने ।
५. विद्यालय पोषण कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिई विद्यालयहरुलाई क्रमश किशोर, किशोरी मैत्री विद्यालय घोषणा ( महिनावारी स्वच्छन्दता ब्यबस्थापनका लागि निःशुल्क सेनिटरी प्याड वितरण समेत ) गरिदै लगिनेछ ।
६. क्षयरोगको उच्च जोखिममा रहेको पथरी शनिश्चरे नगरपालिकालाई राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रमको सन् २०५० सम्मको दीर्घकालिन लक्ष्य अनुसार प्रति १ लाख जनसंख्यामा १ भन्दा कम क्षयरोगी हुने अबस्थामा पु¥याई जनस्वास्थ्यको समस्याको रुपमा रहन नदिन आबस्यक कार्यक्रमहरु संचालन गर्दै लगिनेछ जसका लागि नयाँ क्षयरोगका बिरामी खोजी गरि उपचारको दायरामा ल्याउन बिभिन्न सहयोगी संस्थाहरुसंग हातेमालो गरिने ।
७. कुष्ठरोगको एचभखभबिलअभ दर प्रति १०००० मा १ भन्दा कम को अबस्थामा ल्याउन नयाँ कुष्ठरोगी पत्ता लगाई उपचारको दायरामा ल्याउने र कुष्टरोगी खोजपड्ताल घरदैलो अभियान कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिदै ीएभ्ए कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिईनेछ ।
८. पथरी नगर अस्पताललाई ५ बेडको अस्पतालबाट १५ बेडको अस्पतालमा स्तर उन्नती गरी संचालन गर्न आबस्यक बजेट बिनियोजन गरिनेछ ।
९.नगर भित्रका आर्थिक रुपले अति विपन्न परिवारहरुलाई वडाको सिफारिसमा निःशुल्क स्वास्थ्य विमा कार्यक्रममा सहभागी गराउन आ. ब. २०७७/७८ मा ५०० परिवारलाई विमित गरी स्वास्थ्य विमा कार्यक्रममा समावेश गरिने कार्यको थालनी गरिनेछ ।
१०. ५ प्रकारका दीर्घरोगीहरुलाई प्रदान गरिदै आएको रु १५००० हजार आर्थिक सहयतालाई निरन्तरता दिँदै आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा थप ३ प्रकारका रोगीहरुलाई यस कार्यक्रममा समावेश गरि जीवन भरमा १ पटक नयाँ रोगीहरुलाई मात्र यो सुविधा प्रदान गर्ने ब्यबस्था मिलाईने छ । समाबेस गरिने रोगहरु (अल्जाइमर, सिकल सेल एनिमिया र पार्कीनसन्स
११.डेङगु, मलेरिया, कालाजार जस्ता महामारी रोगहरुलाई ब्यवस्थापन तथा न्यूनिकरण गर्न आवश्यक ब्यबस्था गरिनेछ ।
१२. नगर भित्रका गर्भवति महिलाहरुलाई र नवजात शिशुहरुलाई किट जन्य रोगहरुको संक्रमणबाटजोगाउन किटनाशक झुलको वितरण गरिने कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिईने छ ।
१३. ६० वर्ष नाघेका महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरुको सम्मानजनक विदाई कार्यक्रममा प्रदान गरिदै आएको प्रति स्वयंसेविका रु. ५०,०००।– रकम लाई बृद्धि गरि ६० हजार पुर्याइने छ ।
१४. नगरका सबै वडाहरुमा आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ को सुरुवात देखि नै आधारभूत स्वास्थ्य केन्द्रहरु संञ्चालनमा ल्याईने छ ।
१५. स्वास्थ्य शिक्षा तथा सूचना कार्यक्रम अन्तर्गत विद्यालयहरुमा विभिन्न विषयहरुमा कक्षा संञ्चालन गर्नुका साथै आमा समूहमा स्वास्थ्य सम्बन्धि ब्यवहार परिवर्तनका शीप तथा ज्ञान र धारणाहरुको विकास हुने कार्यक्रम सञ्चालन गरिनेछ ।
१६.यस नगरपालिका भित्र रहेका कुष्ठरोग तथा अन्य कारणले अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई उपचारमा सहुलियत र साहायक सामग्रीहरु निःशुल्क रुपमा वितरण गर्ने ब्यवस्था मिलाईने छ ।
१७. नगर भित्रका ७० वर्ष भन्दा माथिका जेष्ठ नागरिकहरुलाई प्रदेश नं. १ भित्रको कुनै पनि अस्पतालसम्म उपचारमा जानका लागि एम्बुलेन्स भाडा निःशुल्क गर्ने कार्यलाई निरन्तरता दिन नगर अस्पतालको सिफारिस अनिवार्य गरिनेछ ।
नगर क्षेत्रका अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरुका लागि ०७९ पुस मसान्तसम्म सञ्चालन हुने ३ वर्षे कार्यक्रममा कुल लागत २ करोड ९५ लाख ३३ हजार रुपैयाँको अपाङगता रोकथाम तथा पुनस्र्थापना कार्यक्रम रहेको छ । जसमा, पथरी शनिश्चरे नगरपालिकाले ७२ लाख २६ हजार ५ सय ८, प्रदेश सरकारको ७२ लाख २६ हजार ५ सय ८ र करुणा फाउण्डेशनको ६५ लाख २ सय ८३ रुपैयाँ रहने सम्झौता भएको छ । जस अन्तर्गत वडा वडामा ६ सय ८० जनाको निःशुल्क स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन गरी अपाङ्गता सहायक सामग्री खरिदको चरणमा पुगेको छ ।
नगरको वातावरणीय स्वास्थ्य अवस्था ः–
पछिल्लो समय नगरको बढ्दो जनसख्या र भौतिक रुपमा हुने गरेका विकास निर्माणका कामले हामी वस्ने वातावरणलाई दुषित र प्रदुषित बनाउदै लगेको छ । जसको प्रत्यक्ष असर मानव स्वास्थ्यमा पर्ने गरेको छ । विकाशका नाममा पर्यावरणी क्षयीकरण र बाताबरणीय सन्तुलन मिलाउन नसक्दा नगरवासी नया र प्राणघातक रोगको शिकार हुने र अकालमै मृत्यु रोज्न बाध्य छन् ।
मानव स्वास्थ्यलाई मजबुत बनाउने हो भने सवै भन्दा पहिला वातावरणलाई स्वच्छ, सन्तुलित र दुषित हुन बाट रोक्नु आवश्यक रहेको छ तर यस सवालमा भने स्थानिय सरकाले प्रभावकारी र सुधारउन्मुख तवरले निति निर्माण गरि काम गर्न सकिरहेको पाइदैन । फलस्वरुप प्रदुषित वाताबरणकै कारण मानिसहरु अस्वस्थ्य हुने गरेका छन् र उपचारमा ठुलो धनराशी खर्चनु पर्ने बाध्यता रहेको छ ।
बजारमा उत्पादित फोहोरलाई व्यावस्थापन गर्न नगरपालिकाले स्पष्ट नितिको तर्जुमा गर्न नसक्दा बजारको शौन्दर्यमा ह्रास आउनुका साथै प्रदुषित वातावरणले मानव स्वास्थ्यमा समेत असर पु¥याएको छ । वजारमा असरल्ल छरिएको फोहोर उठाउन नगरपालिकाले हरेक वर्ष ठूलो रकम लागानी गर्दै आएको छ तर सोको दिगो व्यावस्थापनका लागि उचित निति नियम र स्रोत साधनको व्यवस्थापन मा चुक्दा फोहोरको दिगो व्यावस्थापन हुन सकेको छैन् । जसका कारण नगरको वातावरण दिन प्रतिदिन प्रदुषित बन्दै जादा मानव स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर परेको छ । बजारमा असरल्ल छरिएको अव्यवस्थित फोहोर चाडैं गल्ने र सड्ने हुँदा यस बाट विभिन्न रोग फैलन सक्ने सम्भावना रहन्छ । फोहोरबाट फैलने रोग हावाबाट संक्रमित हुने हुँदा यसले थोरै समयमा धेरै मानिसलाई असर गर्छ र यसलाई नियन्त्रण गर्न झनै कठिन हुन्छ । समयमै फोहोरको दिगो व्यावस्थापनमा स्थानिय सरकार लाग्नु पर्नुे भएता पनि नगरको यसप्रति खासै ध्यान जान सकेको छैन् ।
फोहोर व्यावस्थापनका लागि नगरपालिकाले फोहोर व्यवस्थापनस्थल पनि बनाएको छ तर सो स्थल पनि व्यवस्थित हुन सकेको छैन । यति मात्रै हैन नगरपालिकाले वजारमा उत्पादित फोहोरको उचित व्यावस्थापन नगर्दा बजार प्रदुषित, दुर्घन्धित र कुरुप बनेको छ । फोहोरमैला व्यवस्थापन कार्यविधि पनि बनेको छ । नगरपालिकाको वटा २ ट्पिर र २ वटा ट्याक्टरमा नगरको फोहोर पथरी बजार उत्तरको शान्ति सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले संरक्षण गरेको वन क्षेत्रमा फालिने गरिएको छ । पथरी खोला नजिक पर्ने सो डम्पिङ साइडको फोहोर वर्षायाममा खोलामा बगेर आइ प्रदुषण फैलाउने अवस्था भएको हुदा त्यसलाई उचित स्थानमा व्यावस्थापन गर्न नगरपालिका जुट्नु पर्ने पथरी उधोथ वाणिज्य सघका उधोग सचिव तथा व्यावसायी दिनेश पौडेलको रहेको छ ।
जिल्लाको उत्तरपूर्वी क्षेत्रका बेलबारी, कानेपोखरी, पथरी शनिश्चरे सहितका केही पालिकाहरु मिलेर संयुक्तरुपमा फोहोर व्यवस्थापन गर्दै त्यसलाई प्रसोधन गरेर आम्दामी समेत गर्न सकिने योजनामा छलफल अघि बढेको भएपनि कार्यक्रम बन्न सकेको छैन । नगरपालिकाले फोहोर संकलन र ढुवानीलाई मात्रै जिम्मेवारीका रुपमा लिएको छ तर सो फोहोरलाई कसरी दिर्घकालिन रुपमा व्यावस्थापन गर्ने भन्नेमा अन्योल नै रहेको छ । फोहोर थुपारिएको स्थानमा भएका सिसाका झुर्का वा मसिना कण छाला छेडेर शरीरभित्र पस्यो भने रगतमा हुने अक्सिजनको मात्रा घटाएर शरीरबाट कार्बनअक्साइड निष्कासन हुन अवरोध समेत पर्दछ । त्यसो हुँदा श्वास–प्रश्वासमा समस्या आउँछ ।
मानिसको स्वास्थ्य मात्र नभई यसले वातावरणमा समेत नकारात्मक असर पार्दछ । मानव स्वास्थ्य र स्वच्छ वातावरणको सम्वध रगत र मुटुको जस्तो हो भन्ने कुरा स्थानिय सरकारले बुझ्नु आजको आवश्यता हो तर नगरपालिककाले भने फोहोर व्यावस्थापन गर्न नसकेकै कारण मानव स्वास्थ्यका क्षेत्रमा ठूलो रकम लगानी गर्नु परिरहेको विडम्बनापूर्ण स्थिती छ । यस्तै नगरले माटोको उर्वरा शक्तिलाई दिर्घकालिन रुपमा नष्ट गर्ने प्लास्टि झोलाको जथाभावि प्रयोगलाई पनि न्युनिकरण गर्न सकेको छैन जसका कारण भावि सन्ततीको जीवनमा ठूलो असर पर्ने निश्चित छ ।
यस्तै ०७१ चैत २० मा प्लाष्टिकमुक्त नगर घोषणा भयो । नगरपालिकासँग प्लास्टिकको प्रयोग र व्यवास्थापन बारे स्पष्ट नीति भएपनि सो नीतिलाई कार्यान्वयन गराउन भने स्थानीय सरकार चुकेको पथरीकै अर्का युवा व्यावसायी सुमन खनालको भनाई छ । अव्यवस्थित फोहोर चाडैं गल्ने र सड्ने हुँदा यस बाट विभिन्न रोग फैलन सक्ने सम्भावना रहन्छ । फोहोरबाट फैलने रोग हावाबाट संक्रमित हुने हुँदा यसले थोरै समयमा धेरै मानिसलाई असर गर्छ र यसलाई नियन्त्रण गर्न झनै कठिन हुन्छ ।
स्थानिय सरकार निर्वाचित भएर आएको ४ वर्ष पुरा भै सक्दा समेत फोहोरको दिगो व्यावस्थापनमा लाग्न नसक्नु नगरको कमजोरी भएको नगर बताबरण शाखाका प्रमुख सुरेन्द« कुमार राई बताउछन् राई भन्नु हुन्छ– फोहोरको दिगो व्यावस्थानमा बेलेमा स्थानिय सकारका नजुटे यसले वातावरण सगै मानव स्वास्थ्यमा समेत नकारात्मक असर पार्दछ । फोहोरबाट वायु प्रदूषण हुन्छ भने प्लास्टिकले माटोको उर्बराशक्तिमा ह्रास ल्याउने भएकाले फोहोरका कारण हाम्रो वातावरणमा गम्भीर असर पार्ने निश्चित छ । फोहोरबाट उत्पन्न हुने ‘अर्बन हिट बबल’ ले पृथ्वीको नै तापक्रम वृद्धि गराउने र फलस्वरूप खण्डवृष्टि, अम्लीय वर्षा, अति वर्षा जस्ता समस्या देखा पर्ने साथै वातावरण प्रदूषित तथा दुर्गन्धित हुने, सहर अव्यवस्थित तथा पिछडिएको देखिने र समग्र नगरको प्रतिष्ठामा आँच पुग्ने लगायत भएकाले फोहोरको समुचित व्यवस्थापनमा नगर जुट्नु पर्ने राईको भनाई छ ।
फोहोरको व्यावस्थापनमा सवै भन्दा जिम्मेवार मानिएको स्थानियतहले घरायसी तथा औधोगिक फोहोर मैलाहरुलाई वर्गीकरण गरि व्यवस्थापन गर्ने तर्फ समयमै नलागे भावि पुस्ताले अहिलेको भन्दा खतरनाक खण्डवृष्टि, अम्लीय वर्षा, अति वर्षा विनासकारी वातावरणीय प्रदुषणको सामना गर्न बाध्य हुने छन् । मानिसको जीवनमा प्राप्त हुने सम्पूर्ण उपलब्धिहरूको प्रमुख स्रोत नै असल स्वास्थ्य हो । स्वस्थ व्यक्तिले नै आफ्नो परिवारको, समुदाय र राष्ट्रका समृद्धिका लागि केही गर्नसक्छ र आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिका लागि निरन्तर अगाडि बढ्न सक्छ भन्ने कुरा प्रस्ट छ ।
तसर्थ पनि सुखी नगरवासी समृद्ध नगरको महत्वकाक्षालई पुरा गर्न मानव स्वास्थ्य सगै बाताबरणीय स्वच्छन्दताको पक्षलाई पनि प्राथमिकताका साथ लिएर जानु आवश्यक छ । स्वास्थ्यसम्बन्धी विषयलाई लिएर विश्व स्वास्थ्य संगठनले दिएको परिभाषाले स्वास्थ्यको दायरालाई झनै फराकिलो पारेको छ, विश्व स्वास्थ्य संगठनले स्वास्थ्यलाई शारीरिक क्षेत्रमा मात्र सीमित नराखी मानसिक, सामाजिक र वाताबरणीय पक्षहरूमा समेत ध्यान दिएको पाइन्छ तसर्थ मानिस स्वास्थ्य हुनका लागि शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र वाताबरणीय चारवटै पक्ष स्वस्थ हुनुपर्छ । यी तीनमध्ये एउटा पक्ष मात्रै अस्वस्थ भयो भने यसले अर्कोलाई असर पार्छ र स्वस्थ्य हुँदैन ।
