– केशव निरौला
मोरङको मिक्लाजुङ गाउँपालिकाले भर्खरै आयोजना गरेको अन्तरपालिका स्तरीय कविता लेखन तथा वाचन प्रतियोगितामा सान्त्वना स्थानमा मात्र छन्द प्रधान कविता पर्न सफल भयो । प्रथमदेखि तृतीयसम्म गद्यप्रधान कविताको एकछत्र राज थियो । त्यसो त उक्त कार्यक्रममा सहभागी ११ जना कविहरूले कविता वाचन गर्दा २ जनाले मात्रै छन्दमूलक काव्य वाचन गरेका थिए । यस दृष्टान्तले पछिल्लो समयमा छन्दमा कविता रच्ने युवा कविहरूको सङ्ख्या एकातिर घट्दो अवस्थामा रहेको देखाउँछ भने अर्कातिर छन्दप्रधान कवितालाई प्रश्रय दिने पिँढी पनि हराउँदै गएको भान हुन्छ ।
आज कक्षा ११ र १२ मा पढ्ने विद्यार्थीले अनिवार्य (सबैको) नेपाली विषयअन्तर्गत एउटा मात्रै पद्य कविता पढ्नुपर्दछ । कवि माधव घिमिरेले लेखेको ‘नेपालै नरहे’ नामक उक्त रचना पनि आफैँमा गीतिकवितामात्र हो । यसबाहेक सो पाठ्यपुस्तकमा रहेका कवि दिनेश अधिकारीको ‘हर्कबहादुर’, पारिजातको ‘मानुषी’, भूपी शेरचनको ‘मेरो देश’ र कृष्ण सेनको ‘कान्छी, भट्टी र देश’ गरी ४ ओटा कविता सबै गद्य नै छन् । यसले विद्यालय तहका उपल्ला कक्षाहरूमा पनि छन्द कवितालाई केवल ‘सान्त्वना’ नै दिएको पुष्टि हुन्छ ।
देशकै ठुलो र जेठो मानिने त्रिभुवन विश्व विद्यालय अन्तर्गतको स्नातक तह शिक्षा शास्त्र सङ्काय (बि.एड.) तर्फको अनिवार्य नेपालीमा पनि एउटै मात्र पद्य कविताले स्थान पाएको छ भन्नुहुन्छ– उर्लाबारी बहुमुखी क्याम्पसका सहायक प्राध्यापक देवीप्रसाद गौतम । सहायक प्राध्यापक गौतमको भनाइमा पहिलो वर्षमा पढाइ हुने अनिवार्य नेपालीभित्रका पाँच ओटा कवितामध्ये कवि माधव घिमिरेको ‘तिम्रो र हाम्रो मन एक होस्’ मात्रै पद्य कविता हो । छन्दवादी कवि भएकै कारणले पनि माधव घिमिरेको रचना आए स्वतः पद्य बन्ने गर्दछ । यता, यसै वर्षदेखि लागु भएको चारबर्से बि.ए.को दोस्रो वर्षमा मात्र अनिवार्य नेपाली राखिएको हुँदा सोसम्बन्धी पूरा पाठ्यक्रम प्रकाशमा आएको छैन । गत वर्षसम्म मानविकी र शिक्षा शास्त्र सङ्कायमा एउटै पाठ्यक्रमको अनिवार्य नेपाली पढ्ने गरिन्थ्यो ।
यस्तै भाषा, साहित्य, संस्कृति, दर्शन शास्त्र र समाज शास्त्रको जगेर्ना गर्ने एकमात्र राष्ट्रिय प्रतिष्ठित संस्थाको रूपमा परिचित नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले आयोजना गर्ने कविता प्रतियोगिताहरूमा पनि गद्य कविता नै अगाडि भई छन्द कविता पछि पर्दै आएका छन् । प्रतिष्ठानद्वारा आयोजित प्रतियोगिताहरूमा २०७० को दशकमा कुनै पनि छन्द कविताले प्रथम स्थान पाउन सकेको छैन । यसै वर्ष (२०७६) प्रतिष्ठानको ६२औँ वार्षिकोत्सवमा भएको राष्ट्रिय कविता प्रतियोगितामा धादिङका हेम प्रभासको ‘परदेश गएका पतिको नाममा’ शीर्षकको गद्य कविता प्रथम बनेको छ । यस्तै गत वर्ष (२०७५) फूलमान वलको ‘इन्द्रेणी गीत’, २०७४ सालमा चन्द्र रानाहँछाको ‘आँधीको यात्रा’, २०७३ सालमा मणिराज सिंहको ‘लोकतन्त्रको अस्मिता’, २०७२ सालमा प्रोल्लास सिन्धुलीयको ‘गाउँको वृद्धाश्रम’, २०७१ सालमा एकल यात्रीको ‘नयाँ सिमाना’ र २०७० सालमा चक्रकुमार सुवेदीको ‘छोरी नीहारिकासँग’ शीर्षकका सबै गद्य कविताहरू नै प्रथम बनेका छन् । २०७० सालभन्दा अगाडिका प्रतियोगिताहरूमा पनि छन्द कविता प्रथम बनेका दृष्टान्तहरू अत्यन्त न्यून छन् । यसले राष्ट्रिय स्तरमै छन्द कविताको मूल्य, प्रतिष्ठा र महिमा द्योतनको स्तरलाई प्रस्ट पारेको छ ।
युवा पुस्तामा छन्दप्रति उत्प्रेरणा जगाउन नसक्दा अहिले छन्दसँगै समग्र नेपाली कविताकै मर्म हराउँदै गएको अनुभव छ” पूर्वेली साहित्यकार रोहित पराईसँग । निरन्तर छन्दमा मात्रै कविता रचना गर्ने साहित्यकार पराई भन्नुहुन्छ– ‘कविताको खास पहिचान नै छन्द हो र यो नेपाली कविताको मूल मर्म पनि हो । तर, यसलाई अहिलेको समयमा युवामाझ बुझ्न र बुझाउन अलि गाह्रो भइरहेको छ ।’ कवितामा छन्दका प्रयोक्ता घटे पनि गजलको माध्यमबाट भने पुनः छन्दको प्रयोग बढ्न थालेकोे उहाँको साहित्यिक अनुभव छ ।
पथरी बहुमुखी क्याम्पस मोरङका प्रमुख चेतन पौडेलले छन्द कविताको रचना एवम् वाचन क्रम घट्नुमा दुईओटा प्रमुख कारण देख्नुभएको छ । एउटा छन्दको नाममा बेढङ्गको सिलोकेरूप हाबी हुनु हो भने अर्को साहित्यकारमा साधनाको कमी हो । छन्दमा कविता रचना गर्नु भनेको चानचुने विषय नभई निरन्तर साधना गर्नु हो जुन अहिलेको समयमा कम हुने गरेको तथ्य अगाडि सार्दै प्रमुख पौडेल भन्नुहुन्छ– ‘छन्द हराउनु भनेको नेपाली भाषाले आफ्नो पहिचान भुल्नु हो र कविताको मूल मर्म पनि हराउनु हो, त्यसैले यसको संरक्षण गर्नुको विकल्प छैन ।’
छन्दवादी कवि एवम् वाल्मीकि क्याम्पस (काठमाडौँ)का सहप्राध्यापक डा. लेखप्रसाद निरौलाले प्रत्येक वैशाख ८ गते छन्द दिवस मनाउनु भनेकै अब छन्दको संरक्षणमा लाग्नुपर्ने अवस्था बनेकोे सङ्केत गर्नुभयो । डा. निरौलाको भनाइमा छन्दले नेपाली भाषा र जातिको भिन्न वैशिष्ट्य एवम् लयको मार्धुय बोकेकाले राज्यले नीतिगत रूपमै छन्दको संरक्षण र संवर्धन गर्न जरुरी भइसकेको छ । पक्कै पनि २०५३ साल वैशाख ८ गते कवि माधव वियोगीले काव्य जगत्मा छन्दको प्रयोग घट्दै गएको महसुस गरी छन्द बचाउ अभियान सुरु गर्नुभएको थियो ।
विभिन्न शास्त्रीय छन्दमा काव्य सिर्जना गर्दै आउनुभएका कवि रविन भट्टराई भने अलि भिन्नरूपमा विश्लेषण गर्नुहुन्छ । उहाँको भनाइमा अहिले छन्दकविता पुनः उत्थानको क्रममा छ । केही वर्षअघिसम्म निरन्तर ओरालो लागेको छन्दप्रधान कविता लेखनमा अहिले भने युवा जमात जाग्न थालेको बताउनु हुँदै कवि भट्टराई पद्य एवम् छन्दमय कविताको मूललय कहिल्यै पनि नाश नहुने तर्क राख्नुहुन्छ ।
एउटा छन्दात्मक कविता रचना गर्नमा मात्रा अथवा वर्णहरूको सङ्ख्या, विराम, गति र गेयहरू नियमसङ्गत रूपमा मिल्नु पर्दछ । वर्ण र मात्राको गेय व्यवस्था हुनुले यसलाई वेदको अर्को नाममा पनि चिन्न सकिन्छ । यो देवनागरी लिपिमा मात्र पाइने पृथक् पहिचान हो जुन नेपाली जाति र भाषाको परम्परित सभ्यता र उन्नयनसँग जोडिएको छ । अब पनि विभिन्न कविता प्रतियोगिता, कवि गोष्ठी, साहित्य प्रतिष्ठान, विद्यालय तहका माथिल्ला कक्षा एवम् क्याम्पसहरूमा छन्द कवितालाई प्रश्रय नदिने हो भने नेपाली भाषाको एउटा लयआभूषण लोप हुनेमा दुईमत नहोला ।
