कास्की : गण्डकीका दुई जिल्ला मनाङ र मुस्ताङमा धान फल्दैन । तर, मुस्ताङका थकालीहरु आफ्नो थातथलोमा नपाइने त्यही धानको भातलाई आफ्नो ‘ब्राण्ड’ बनाउँछन् ।
‘थकाली खाना’ ब्राण्ड बनेसँगै धान रोपाइँबारे सिंगो गण्डकीमा चासो हुनु अस्वभाविक हैन । हो, यतिबेला राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमै ८ प्रतिशत योगदान दिने ‘धान’ रोप्ने चटारो छ । गण्डकी प्रदेश भूमि व्यवस्था कृषि तथा सहकारी मन्त्रालयको तथ्याङ्क अनुसार असार ८ गतेसम्म नै यहाँका ९ जिल्लामा कुल धान खेती हुने फाँटमा १३.७ प्रतिशत रोपाइँ भइसकेको छ । यो पटक पानी छिटो परेकाले धान छिटो रोपिएको हो । सिंचाई सुविधा पुगेका र जेठको अन्त्यतिर नरोपे गोरु नै गड्ने फाँटमा त धान हरियो नै हुन थालिसकेको छ ।
‘प्रदेशमा रहेका ६ वटा ज्ञानकेन्द्रले दिएको जानकारी अनुसार करिब २४ प्रतिशत खेतमा धान रोपाइँ भइसक्यो, दोस्रो तथ्याङ्क मंगलबार आउँछ’,गण्डकी प्रदेशका बाली विकास अधिकृत अमृत रेग्मीले भने,‘ असारको ८ गतेपछि माचो हुने हो, यो बीचमा धेरै फाँटहरुमा रोपाइँ भइसक्छ ।’ उनका अनुसार जिल्लागत रुपले असार ८ गतेसम्म बागलुङमा ४० प्रतिशत रोपाइँ सकिएको छ ।
कास्कीमा २०, स्याङ्जामा १५,पर्वत,म्याग्दी र तनहुँमा १०,नवलपुरमा १२ अनि गोर्खामा ८ प्रतिशत धानखेतमा रोपाइँ भएको छ । लमजुङमा भने ५ प्रतिशत मात्रै धान रोपिएको उनले बताए । मकै÷ चैते लगाउने र मकै पाकेपछि त्यही खेतमा पुनः धान रोप्ने ठाउँमा साउनसम्म पनि धान रोपिन्छ । पानी परेन भने टारी खेतहरुमा बीउ टाँस्न पनि साउन नै कुर्नुपर्छ । गण्डकी प्रदेशमा रहेको २१ लाख ९७ हजार ३ सय ६८ हेक्टर जमिनमध्ये २२ दशमलव २ प्रतिशत मात्रै खेतियोग्य रहेको छ ।
सिंचाईको उपलब्धतालाई आधार बनाउने हो भने कूल जमिनको ३६ दशमलव १ प्रतिशत रहेको छ भने बाह्रै महिना सिंचाई सुबिधा पुगेको जमिन ४६ दशमलव २ प्रतिशत छ । बाँकी जमिन आकासे पानीकै भरमा रहेको भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्रालयले जनाएको छ ।
गण्डकी प्रदेशको मुस्ताङ र मनाङमा एक प्रतिशत जमिन मात्रै खेतियोग्य रहेको भए पनि मुस्ताङमा बाह्रै महिना सिंचाई पुग्छ । मुस्ताङमा खेतियोग्यमध्ये ६ प्रतिशत जमिन बाँझो छ । मनाङमा भने ५५ दशमलव ६ प्रतिशत जमिन मौसमी सिंचाईको भरमा छ । गण्डकी सरकारले चालु आर्थिक वर्षमा १ हजार २१७ हेक्टर जमिनमा सिंचाई बिस्तार गरेको,जीर्ण सिंचाई आयोजना मर्मत गरि ४ हजार २७९ हेक्टरमा बाह्रैमास पानी पु¥याएको जनाएकाले सिंचाईयोग्य जमिन भने केही बढेको छ ।
यता, कास्कीमा ३४ प्रतिशत जमिन खेतियोग्य छ भने करिब ४५ प्रतिशत जमिनमा बाह्रै महिना सिंचाई सुविधा छ । पोखरामा रहेको नहरबाट बाह्रै महिना सिंचाई सुविधा भए पनि अहिले सेति नहरको पानीबाट सिंचित हुने क्षेत्रमा क्रंक्रिटको जंगल ठडिएको छ । पानी सिंचाईमा काम नआएपछि कुलाहरु मासिएका छन् भने नहरको पानीले बिजुली निकाल्ने काम भएको छ । २०६८ सालको राष्ट्रिय जनगणना अनुसार गण्डकी प्रदेशमा ४ लाख १७ हजार ५ सय २३ कृषक परिवार रहेका छन् ।
यो यहाँको कूल जनसंख्याको ७४ प्रतिशत हो । कृषिमै आश्रित नागरिकको संख्या भने १८ लाख ६४ हजार १ सय ९६ जना अर्थात ७७ दशमलव ६ प्रतिशत व्यक्ति कृषि पेशामा संलग्न छन् । यति ठूलो जनसंख्या कृषिमा आश्रित रहे पनि ६८ प्रतिशत जनतालाई आफूले गरेको कृषि कर्मले वर्षभर खान पुग्दैन । कृषिमै लाग्नेमध्ये १ दशमलव २ प्रतिशतसँग खेती गर्ने आफ्नो जमिन छैन ।
एक हेक्टरभन्दा कम जमिनमा खेती गर्ने अर्थात् मध्यम किसानहरुको संख्या सबैभन्दा बढी ८२ दशमलव ९ प्रतिशत छ भने ठूला किसानको हातमा १० दशमलव ८२ प्रतिशत जग्गा रहेको छ । जिल्लागत रुपले हेर्ने हो भने एउटा व्यक्तिको भागमा सबैभन्दा बढी खेतियोग्य जग्गा पर्ने जिल्ला लमजुङ हो । लमजुङमा प्रतिव्यक्ति ७ दशमलव २ रोपनी जग्गा खेतियोग्य रहेको छ ।
कास्की जिल्लामा एक जना किसानको भागमा जम्मा २ दशमलव ८ रोपनी जग्गा रहेको छ । त्यही जग्गा पनि खण्डिकरणले गर्दा अझ कम भएको भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्रालयको अनुमान रहेको छ । बागलुङमा एकजना किसानको भागमा ३ दशमलव ४ रोपनी जग्गा पर्छ भने पर्वतमा यो दर ३ दशमलव ८ रोपनी रहेको छ ।
हाइब्रिडतिर किसानको झुकाव
पछिल्लो समयमा देशभर हाइब्रिड धान रोप्ने चलन बढेको छ । बढी उत्पादन हुने भएकाले रैथाने प्रजाति छाडेर किसानहरु हाइब्रिडतिर सल्केका हुन् । ‘नेपाल औपचारिक वा अनौपचारिक जुन च्यानलबाट आए पनि हाइब्रिड बीउ पाइन्छ, यसको उत्पादन बढी हुन्छ’, बाली विज्ञ अमृत रेग्मीले भने,‘ उत्पादन बढ्ने भएपछि किसानहरुले नयाँ धान मन पराएका हुन् ।’ पछिल्ला समयमा कास्कीमा सुधारिएको जेठोबूढो, खुमल, राधा सात, राधा नौ, सावित्री, मनसुली, पहेँंले जस्ता धान धेरै मात्रामा रोप्ने गरिएको छ ।
बाली विकास निर्देशनालयले २०२४ सालमा नेपालमै पहिलो पटक हाइब्रिड जातको धान लगाउन किसानहरुलाई सिफारिस गरेको थियो । त्यो बेला ताइचुङ–१७६ मध्य पहाड र चाइचुङ २४२ जातको धान पहाडी क्षेत्रको लागि सिफारिस गरिएको थियो । दुबै जातहरु विदेशी धानसँग हाइब्रिड गरिएका थिए । नेपाली रैथाने उत्पादनसँग हाइब्रिड गरिएका जातहरु भने हालसम्म खासै प्रयोगमा आउन सकेका छैनन् ।
संरक्षणको पहल हुँदै गर्दा पनि यो क्षेत्रमा करिब डेढ दशक अघिसम्म प्रचलनमा आएका समुद्र फिङ्जा, नाभो, आँगा, बले, कृष्णभोग, जिरासरी र फल्याङकोटे धानका जात हराएका छन् । नयाँ जातका धानको आगमनसँगै परम्परागत रुपमा रोपिने पोखरेली मसिनो (पहेँले ) मनसरा, ठिमाहा, ताकमारे, खोलेमार्सी, आँपझुत्ते, झिनुवा, अनदी, गुर्दी, मानामुरी, कन्जीरा, मन्सुली, तौली, खाल्टेखोले, गोला, कोदे, गुडुरा, जर्नेली, गौरिया, बर्मेली, एक्लेजस्ता धान विस्थापित हुने अवस्थामा पुगेको लि–बर्डले जनाएको छ ।
कम उचाइमा हुने गरेका काठे गुर्दी, तौली, फालो, पहेंले, लहरे गुर्दी, घैया, कालो झिनुवा, माला, विमरफुल, भट्टे, अँधेरे, काँडे, कालो बयर्नी, कालो अनदीलगायतका धान पनि पछिल्लो समय विस्थापित भइसकेका छन् ।
रोपाइँ महोत्सव नहुने
पोखरामा वर्षेनी हुँर्दै आएको रोपाइँ महोत्सव यो वर्ष रोकिएको छ । कोरोना कहरका कारण सार्वजनिक ठाउँमा धेरै मान्छे भेला हुन नपाउने बाध्यात्मक अवस्थाले महोत्सव रोकिएको हो । आयोजक पोखरा पर्यटन परीषद्का अध्यक्ष चीरञ्जिवि पोखरेलले १७ औं रोपाइँ महोत्सव रोकिएको बताए ।
‘ हामीले पोखरा सबै सिजनको लागि हो भन्ने सन्देश दिन यो महोत्सव आयोजना गरेका थियौं, हामीले वर्षात्मा पनि र हाम्रो संस्कृति पनि बेच्न सकिन्छ भनेर महोत्सव आयोजना गर्दै आएका थियौँ’, अध्यक्ष पोखरेलले भने,‘ यो पटक रोपाइँ रोकिएको छैन तर महोत्सव भने रोकियो ।’
