पोखरा : नेपालमा प्राचीन तथा मल्लकालीन समयदेखि नै नाग (सर्प) को स्वरूप स्थापना गरी पूजा गर्ने प्रचलन छ । नेपाली सांस्कृतिक जीवनमा नागलाई भौतिक रूपमा मात्र होईन सांस्कृतिक दर्शनको रूपमा पनि प्रयोग गर्दै आएको पाइन्छ ।
यस वर्षको नागपञ्चमी शनिबार (आज) परेको छ । । पानी नै पानीले भरिएको ठाउँमा नागलाई जलको प्रतीक रूपमा पूजा गर्नु आफैमा प्रकृति पूजा हो । नेपाली मान्यता अनुसार श्रावण महिनाको शुक्ल पक्ष पञ्चमीको दिनलाई नागपञ्चमी भनी नागलाई आदर पूजा गर्ने र घरको मूलढोकादेखि कोठाका ढोकाहरूमा नागको फोटो टाँसेर पूजा गर्ने प्रचलन आज पनि व्याप्त छ । नागको तस्वीर घरमा टाँस्दा वर्षभर घरमा नाग, सर्प र बिच्छीलगायतका जीवले दुःख नदिनुका साथै अग्नि, मेघ र चट्याङको भयबाट पनि बच्न सकिन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ । वैदिक मान्यताअनुसार नागलाई सर्पको राजा मानिन्छ । नाग रिसाए भने पानीको अभाव हुने भएकाले पानीका लागि पनि नागलाई खुसी पार्न पूजा गर्ने परम्परा बसेको हो ।
यसैगरी पोखरा–१३ स्थित कमलपोखरी (ताल) को मध्यभागस्थित कालीनाग पूजा सामूहिक रुपमा गर्ने प्रचलन वषौदेखि नै छ । पोखरीमा प्रत्येक वर्षको नागपञ्चमीका दिन विशेष पूजा गरिँदै आइएको छ । यहाँ सामूहिक पूजा हुन्छ, कमल तालको बीचमा रहेका कालीनागको पूजा गर्न कास्की जिल्ला मात्र हैन छिमेकी जिल्लाबाट धार्मिक आस्था राख्ने व्यक्तिहरु आउने गर्छन । नागपञ्चमीका दिन कमलपोखरी (ताल) मा फैलिएको कमलको पात लिन पोखराका विभिन्न ठाँउबाट मानिसहरु त्यहाँ पुग्ने गर्छन् ।
३२ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको कमल पोखरी (ताल) को सबै भाग कमल फूलले ढाकेको छ । कमलको फूलकै बीचमा कालीनागको स्वरुप स्थापना गरी बीसौ वर्षदेखि सामूहिक पूजा गरिँदै आइएको छ । तालको छेउमा स्थापना गरिएको नागको भने परापूर्व कालदेखि नै पूजा हुने गरेको छ ।
कमलपोखरी (ताल) संरक्षण समिति अध्यक्ष चित्रबहादुर बिकले भने, ‘तालको मध्यभागमा नागपञ्चमीमा कालीनागस्वरुप स्थापना गरिएको कालीनागलाई दूध चढाउन र तालमा नुहाउन आउने मानिसको भीड नै लाग्छ । नागलाई दूध चढाउन र तालमा नुहाउन जिल्लाबाहिरबाट पनि मानिसहरु आउने गर्छन् ।’
नागलाई लक्ष्मी देवीको रूपमा पनि लिने गरिन्छ । किनकि जुन घरमा नाग छ, त्यो घरमा लक्ष्मीको बास हुन्छ भन्ने मान्यता छ ।
स्वस्थानी ब्रतकथा महात्म्यभित्र बासुकी नाग राजालाई स्थान दिएको छ । यद्यपि साँखुको शालनदीमा ढुंगाको बासुकी नाग भनी पूज्ने चलन छ । पशुपतिनाथ मन्दिरको प्राङ्गणमा बासुकी नागको मन्दिर नै छ ।
त्यसैले हाम्रो संस्कृति र सांस्कृतिक जीवनमा नाग देवतालाई विशेष रूपमा पूजा आदर गर्ने प्रचलन छ । नाग हाम्रो शत्रु होइन । यसले हामीलाई दुःख दिँदैन बरू हाम्रो जीवनको रक्षा गरोस्, हाम्रो घरको वर्षभरि रक्षा गरोस् भनी पूजा गरिने विश्वास नेपालीमा छ ।
हाम्रो दैनिक जीवनमा समेत नागको प्रत्यक्ष प्रभाव देख्न सकिन्छ । वास्तुशास्त्र अनुसार आफ्नो घरको जग हाल्दा नागको शिर कता फर्केको छ भनी विचार गरी साइत निकाल्ने चलन यद्यापि छँदैछ । परिवारका कुनै सदस्यलाई नाग दोष लागेको छ भनेपनि त्यस्तो दोष निवारण गर्ने पद्दति ज्योतिषशास्त्रमा उल्लेख छ । पानीको प्रतीकात्मक रूपमा नागलाई साकार गरिएको छ ।
कतिपय पुराणहरूमा गरूडले नाग खाएको र लखेटेको कथा वर्णन गरिएको पाइन्छ । त्यस्तो प्रकारको कथावस्तुलाई विवेचनात्मक तरिकाले सोच्ने हो भने सूर्यको किरणलाई गरूड र पानीलाई सर्पको रूपमा चित्रण गरिएको मान्न सकिन्छ । जब घाम लाग्छ तापले गर्दा पानी बाफ बन्दै सुकेर जान्छ यही प्रक्रिया नै गरूडले नागलाई निलेको भन्ने लोककथामा सुन्न सकिन्छ ।
